Kliknij, aby dodać stronę do ulubionych
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas
KROSNO
 
Dział o cmentarzu w Krośnie powstał
dzięki wsparciu udzielonemu przez
San Francisco Bay Area
Jewish Genealogical Society

Cmentarz żydowski w Krośnie powstał około 1900 r., wraz z ukonstytuowaniem się niezależnej gminy wyznaniowej. Wcześniej Żydzi z Krosna chowali swoich zmarłych na oddalonym o ok. 5 km cmentarzu na obrzeżach Korczyny.

W tym samym czasie powołano do życia bractwo Chewra Kadisza, którego przewodniczącymi zostali Chaim Fruhman i Jakub Palant.

Cmentarz założono poza terenem zabudowanym, na działce o przybliżonych wymiarach 66 x 100 m, położonej przy obecnej ul. Księdza Władysława Sarny. Teren ogrodzono kamiennym murem. W południowo-zachodnim narożniku cmentarza wzniesiono z cegły dom przedpogrzebowy.

Podczas drugiej wojny światowej cmentarz stał się miejscem pochówku ofiar Zagłady. Grzebano tu ciała osób zabitych przez Niemców na terenie miasta oraz w okolicznych miejscowościach. W prawdopodobnie największej, zbiorowej mogile pochowano około 120 osób, zamordowanych podczas "akcji" w dn. 10 sierpnia 1942 r.

W czasie wojny obiekt uległ daleko posuniętej dewastacji - według różnych źródeł dokonanej przez Niemców lub Polaków. Większość macew wyrwano z ziemi i wywieziono.

Po zakończeniu działań wojennych w Krośnie powstał Komitet Żydowski. Jego działacze zajęli się m. in. poszukiwaniem skradzionych nagrobków. Ich znaczną liczbę odnaleźli na jednej z prywatnych posesji w krośnieńskiej dzielnicy Białobrzegi. Odzyskane macewy przewożono na cmentarz.

Po wojnie na cmentarzu odbywały się nieliczne pochówki. Świadczy o tym zachowany do dziś nagrobek Jechiela Propera, zamordowanego w dn. 4 września 1946 r. Na cmentarzu pojawiło się kilka symbolicznych pomników, upamiętniających ofiary Zagłady, prawdopodobnie w tym czasie ustawiono także macewę na grobie rabina Szmuela Fuhrera i około 120 osób zabitych w 1942 r. Jednak liczba Żydów w Krośnie zmniejszała się. Przyczyniły się do tego między innymi pogrom w Kielcach oraz mordy na Żydach dokonywane w różnych miejscowościach. Rozwiązaniu uległ Komitet Żydowski w Krośnie. Opuszczony cmentarz stopniowo zarastał dziką roślinnością i był zaśmiecany. Do dawnego domu przedpogrzebowego wprowadziła się polska rodzina, która na części cmentarza urządziła ogródek.

W 1988 r. staraniem Fundacji Rodziny Nissenbaumów naprawiono ogrodzenie i wykonano podstawowe prace porządkowe. Pozbawiony cyklicznej opieki cmentarz ulegał jednak dalszej dewastacji, a gęste krzaki i drzewa praktycznie uniemożliwiały dojście do grobów. Stan ten uległ zmianie w 2002 r., kiedy cmentarzem zajęła się grupa krośnian związanych ze Stowarzyszeniem "Olszówka". Przy niewielkiej pomocy ze strony władz miasta oraz środowisk żydowskich, przez cztery lata do 2005 r., ci młodzi ludzie pod kierownictwem Grzegorza Bożka -nauczyciela i działacza organizacji "Pracownia na rzecz Wszystkich Istot", karczowali krzaki i usuwali śmiecie. Odnowili bramę i zamontowali na niej nowe tablice informacyjne, zabezpieczyli studnię, wywieźli wycięte zarośla oraz kilka ton śmieci.

W 1999 r. podczas prac wyburzeniowych na terenie Gminnej Spółdzielni "Samopomoc Chłopska" w Krośnie odnaleziono fragment macewy, przerobiony na tarczę szlifierską . Był to nagrobek Cwi [....]elicha syna Natana Jakowa, zmarłego 11 adar 5680 r. (1 marca 1920 r.). Obecnie nagrobek znajduje się w zbiorach Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN w Warszawie.

3 lipca 2005 r. przedstawiciele Ambasady Izraela oraz Żydowskiego Instytutu Historycznego wręczyli Grzegorzowi Bożkowi honorowy dyplom za działalność na rzecz ochrony dziedzictwa kultury żydowskiej w Polsce. Wyróżnienie to "przyznawane jest niezwykłym Polakom, polskim organizacjom oraz miastom, czyniącym wiele dla odkrywania prawdy o przeszłości i budowania lepszej przyszłości".

Do dziś cmentarz pozostaje pod opieką Stowarzyszenia "Olszówka". Na jego terenie organizowane są terenowe lekcje wychowawcze, historii i języka polskiego. Więcej informacji o tym projekcie można znaleźć tutaj.

Na cmentarzu zachowało się około 250 macew oraz nie mniej niż kilkadziesiąt betonowych obramowań zniszczonych nagrobków. Większość nagrobków to stele w kształcie ustawionego pionowo prostokąta, z wydzielonym cokołem, płyciną inskrypcyjną i zwieńczeniem; zamknięte łukiem półkolistym, podkowiastym lub kotarowym. Jako materiał do wykonania macew stosowano piaskowiec drobnoziarnisty, rzadziej marmur i granit. Na grobie Bernarda Münza postawiono pomnik w formie złamanego drzewa. Współczesną formą upamiętnienia jest przymocowana do wewnętrznej strony muru plastikowa tablica epitafijna rebecyn Rozy, córki cadyka Mosze Horowica z Rozwadowa, żony krośnieńskiego cadyka Aharona Elimelecha Sznuera Zalmana Twerskiego, zmarłej w 1942 r.

W zwieńczeniach macew można odnaleźć charakterystyczne dla żydowskiej sztuki sepulkralnej płaskorzeźbione symbole, takie jak: dłonie w geście błogosławieństwa, korony, świeczniki, misy, lwy, winne grona czy Gwiazdy Dawida. Inskrypcje wykonane są przeważnie w języku hebrajskim. Na niektórych nagrobkach hebrajskie epitafia uzupełniano nazwiskami i datami zgonu zapisanymi w języku polskim lub niemieckim. Informacje te umieszczano w części cokołowej.

Oddziałujące przez lata czynniki atmosferyczne w połączeniu z brakiem bieżącej konserwacji zniszczyły polichromie, jakimi przed wojną zdobiono żydowskie nagrobki. Jedynie w zagłębieniach niektórych macew można odnaleźć śladowe resztki barwnika.

Częściowy spis macew (sektor zachodni)
Partial list of matzevot (western plot)

Lp

Imię
hebrajskie

Imię ojca

Nazwisko

Data zgonu
(gregoriańska/hebrajska)

Informacje dodatkowe

No

Hebrew Name

Father

Name

Date of death
(Gregorian/Hebrew)

Additional info

1

Rojza

Mosze Horowitz

 

1942 r.

5703

żona cadyka Aharona Elimelecha Sznuera Zalmana Twerskiego z Krosna, córka cadyka z Rozwadowa

2

Gitel

Josef

 

 

 

 

3

Chaim

Eliezer

 

 

 

 

4

Ester

Cwi ha-Kohen

 

05.07.1922

9 tamuz 5682

 

5

Ester

Dawid

 

13.01.1926

27 (?) tewet 5686

 

6

Bluma

Icchak Zew

 

[....]11/12.1919

[....] kislew 5680

 

7

Chaja Sara

Szlomo

Sara Olinc

12.12.1935

16 kislew 5696

 

8

Frajdl

Cwi

 

27.10.1907

19 heszwan 5668

 

9

Alta Brajndel

Becalel

 

17.05.1914

21 ijar 5674

 

10

Sara

Szmuel

 

05.05.1909 (?)

14 ijar 5669 (?)

 

11

Sara Tauba

Symeon

Hirszfeld

21.11.1935

25 heszwan 5696

mąż Michel

12

Chana

Jakow Mosze

Anna Dym

08.10.1943

9 tiszri 5704

mąż Pinchas, ur. 1876 r.

13

Baruch Jehuda

Mosze ha-Kohen

 

24(?).04.1936

2 (?) ijar 5696

 

14

Jehuda Lejb

Jechiel

Leon Fink

30.12.1935

4 tewet 5696

 

15

Szlomo Zalman

Icchak

Heisner (?)

08.03(?).1929

26 adar (?) 5689

ur. 5630 r., szojchet z Jedlicz

16

Jehoszua

Jehuda Zyndel

 

18.07.1914

24 tamuz 5674

 

17

Chaim Jakow

Symeon
ha-Lewi

Dym

02.01.1920

11 tewet 5680

 

18

Jehuda Arie

 

Lejb Leiber

14.02.1922

16 szwat 5682

 

19

Liba

Dawid Zew

 

27.06.1936 (?)

7 tamuz (?) 5696 (?)

 

20

Mosze

Arie

 

20.03.1933

22 adar 5693

 

21

Rejzel

Menachem

 

18.09.1935

20 elul 5695

 

22

Ester Chawa

Mordechaj

Kenner

28.09.1930

6 tiszri 5691

 

23

Bejla

Icchak

Weisman

28.08.1930

4 elul 5690

 

24

Chaja

Menachem Mendel ha-Kohen

 

01.05.1909 (?)

10 (?) ijar 5669 (?)

 

25

Ela

Arie (?)

 

1924/1925

5685

 

26

Chana

Szmuel

 

13.04.1937

2 ijar 5697

 

27

Mosze

Meir

Mozes Springer

06.08.1941

13 aw 5701

ur. 1860

28

Chaim

Natan

 

 

 

 

29

Chaim Cwi

Dawid

Platner

17.10.1930

25 tiszri 5691

 

30

Mosze

Nachum Icchak

 

17.02.1925

23 szewat 5685

 

31

Awraham

Jehuda Arie

 

29.09.1925

11 tiszri 5686

 

32

Awraham

Szmuel Efraim

Ringler

07.10.1931

26 tiszri 5692

 

33

Josef Szmuel

 

 

 

 

 

34

Ester

Awraham

 

 

 

 

35

Eliezer

Szlomo

 

[...]02/03.1887

[...] adar 5647

 

36

Frajdel

Szaul

 

 

 

 

37

Rebeka

 

Washendler

 

 

 

38

Frajdel

 

Kinderman

 

 

 

39

Chaja

Jechezkiel

Chaja Feiler

13.10.1937

8 cheszwan 5698

z d. Goldstein, z Sanoka, ur. 1865 r.

40

Chana

Josef

 

 

 

 

41

Mali

Josef

 

05.01.1933

7 tewet 5693

 

42

Necha

Mosze

 

1931/1932

5692

 

43

Sara

Josef

 

15.10.1917

29 tiszri 5678

 

44

Tamarl

Gerszon Aleksander ha-Kohen

Pasternak

03.10.1935

6 tiszri 5696

 

45

Eli

Symeon

 

21.06.1908

22 siwan 5668

 

46

Awraham

Josef

Kreisberg

16.10.1939

3 tiszri 5700

 

47

Szmuel Aharon

Eliezer Lipa

 

01.12.1931

21 kislew 5692

ur. 20 cheszwan 5644

48

Dow

Awraham

Bernard Munz

26.07.1930

2 aw 5690

ur. 24.07.1914

49

Jechiel

 

Proper

04.09.1946

8 elul 5706

zamordowany

W maju 2009 r. w północno-wschodniej części cmentarza zidentyfikowano zbiorowy grób, w którym pochowany jest ostatni rabin Krosna Szmuel Führer oraz co najmniej kilkudziesięciu miejscowych Żydów, zamordowanych w 1942 r. Na grobie znajduje się macewa z epitafium o treści: "Tu leżą pochowani w bratniej mogile: słynny wielki geniusz, rabin, mistrz Tory, cadyk i chasyd Szmuel - niech pamięć sprawiedliwego będzie błogosławiona, syn Aszera Zeliga - niech spoczywa w pokoju, Führer. Przewodniczący rabinackiego sądu i rabin i nauczyciel wspólnoty Krosna, autor książki Har Sefer. Nasz nauczyciel, pan i mistrz Szmuel Cwi Damrez - niech spoczywa w pokoju. Nasz nauczyciel, pan i mistrz Cwi Herzfeld - niech spoczywa w pokoju. Nasz nauczyciel, pan i mistrz Zew Nusenbaum - niech spoczywa w pokoju. Nasz nauczyciel, pan i mistrz Cwi Margaliot - niech spoczywa w pokoju. Syn Aszera Bojgena - niech spoczywa w pokoju. Wszystkich zabito dla uświęcenia Bożego imienia na początku miesiąca tewet 70 3 roku według małej rachuby i pochowano z nimi szereg mężczyzn, kobiet i dzieci, zabitych w dniach Chanuki 703 roku. Niech ich dusze będą włączone w wieniec życia wiecznego. Niech Bóg pomści ich śmierć". Odkrycie grobu było możliwe dzięki pracom porządkowym prowadzonym przez Stowarzyszenie "Olszówka" i uczniów krośnieńskich szkół.

Całkowitemu zniszczeniu uległ znajdujący się niegdyś przy bramie drewniany, 3-izbowy dom przedpogrzebowy, w którym przygotowywano zwłoki do pogrzebu i gdzie zapewne mieszkał dozorca. Przy wejściu znajduje się studnię, służąca w przeszłości do rytualnych ablucji.

Granice obszaru grzebalnego są czytelne dzięki zachowanemu przedwojennemu, betonowemu murowi. Jego stan jest bardzo zły. W kilku miejscach betonowe przęsła zawaliły się. Wiosną 2015 r. walące się fragmenty ogrodzenia zniszczyły infrastrukturę ogrodową jednej z sąsiadujących posesji.

Teren cmentarza jest porośnięty trawą oraz drzewami (m. in. trześnie, orzechy, jabłonie, wiśnie).

W dn. 26 września 1995 r. cmentarz został wpisany do rejestru zabytków województwa podkarpackiego (numer A-338/95).

Od 2015 r. prawnym właścicielem działki cmentarnej jest Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Klucze do bramy cmentarza przechowywane są w Urzędzie Miasta. Wejście jest możliwe także przez wyłomy w murze.

tekst: K. Bielawski
Bibliografia:
A. Potocki, Żydzi w Podkarpackiem, Rzeszów 2008
E. Rączy, Ludność żydowska w Krośnie 1939-1946, Krosno 1999
W. Leibner, Krosno by the Wislok River, 2014

Polecamy odwiedzenie stron:
Wirtualny Sztetl
www.shtetlinks.jewishgen.org/Krosno
Historia Żydów i kirkutu w Krośnie
Krosno by the Wisłok river

Krosno - cmentarz żydowski Krosno - cmentarz żydowski Krosno - cmentarz żydowski Krosno - grób Bernarda Münza
foto: Krzysztof Bielawski foto: Krzysztof Bielawski foto: Krzysztof Bielawski foto: Krzysztof Bielawski
Krosno - cmentarz żydowski Krosno - cmentarz żydowski Krosno - cmentarz żydowski Krosno - cmentarz żydowski
foto: Krzysztof Bielawski foto: Krzysztof Bielawski foto: Krzysztof Bielawski foto: Krzysztof Bielawski
Krosno - cmentarz żydowski Tablica epitafijna Rozy, córki cadyka Mosze Horowica z Rozwadowa, żony cadyka Aharona Elimelecha Sznuera Zalmana Twerskiego Tablica epitafijna Rozy, córki cadyka Mosze Horowica z Rozwadowa, żony cadyka Aharona Elimelecha Sznuera Zalmana Twerskiego Krosno - cmentarz żydowski
foto: Krzysztof Bielawski foto: Krzysztof Bielawski foto: Krzysztof Bielawski foto: Krzysztof Bielawski
Krosno - cmentarz żydowski Krosno - cmentarz żydowski Krosno - cmentarz żydowski Krosno - cmentarz żydowski
foto: Krzysztof Bielawski foto: Krzysztof Bielawski foto: Krzysztof Bielawski foto: Krzysztof Bielawski
Krosno - cmentarz żydowski
macewa z symbolem świecznika
Krosno - stelle nagrobne
hebrajskie inskrypcje na macewie
foto: Tomasz Okoniewski
foto: Tomasz Okoniewski
foto: Tomasz Okoniewski
foto: Tomasz Okoniewski
cmentarz żydowski w Krośnie
Krosno - macewa
Krosno - macewy
foto: Tomasz Okoniewski
foto: Tomasz Okoniewski
foto: Tomasz Okoniewski
foto: Tomasz Okoniewski
Poszukujemy wszelkich informacji o tym cmentarzu: jego historii, wyglądzie przed wojną i po jej zakończeniu, procesie dewastacji, nagrobkach znajdujących się poza cmentarzem.
Korespondentom gwarantujemy dyskrecję.
Teksty i zdjęcia są chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji.
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas