Kliknij, aby dodaæ stronę do ulubionych
strona główna cmentarze warto wiedzieæ księga gości napisz do nas
£OWICZ  
Dzia³ o cmentarzu w £owiczu
powsta³ dziêki wsparciu udzielonemu przez
San Francisco Bay Area Jewish Genealogical Society

Cmentarz ¿ydowski w £owiczu znajduje siê w zachodniej czê¶ci miasta, oko³o 2 km od centrum, przy ul. £êczyckiej. Cmentarz zajmuje dzia³kê geodezyjn± nr 5648 o nieregularnym kszta³cie i powierzchni oko³o 1,86 ha.

¯ydzi z £owicza pocz±tkowo chowali zmar³ych na cmentarzach w Sobocie i Sochaczewie. W 1797 r. czterej ¯ydzi uzyskali prawo osiedlenia siê w mie¶cie, zobowi±zuj±c siê jednocze¶nie do ponoszenia pewnych op³at, w tym trzech talarów za za³o¿enie cmentarza, który jednak powsta³ dopiero ponad 30 lat pó¼niej. W latach 20. XIX w. ¯ydzi ³owiccy podjêli próbê za³o¿enia w³asnego dozoru bó¿niczego, co spotka³o siê z oporem dozoru sochaczewskiego oraz w³adz administracyjnych. W 1824 r. urzêdnicy Komisji Województwa Mazowieckiego nakazywali "i¿by starozakonni M. £owicza nie na cmentarzu M. Soboty, lecz M. Sochaczewa, jako w³asnej parafii, grzebali siê". Jednym z powodów sporu by³y dochody z tytu³u pok³adnego. Sprawa ci±gnê³a siê kilka lat. Dopiero 22 marca 1829 r. w³adze w oparciu o zarz±dzenie wielkiego ksiêcia Konstantego Romanowa wyda³y "Konsens dla Wyznania Moyzeszowego w £owiczu Zamieszka³ego do za³o¿enia Kierchala na grontach do Dóbr £owickich nale¿±cych, [...] oko³o wsi Zagórze, przy trakcie od £owicza do Bielaw prowadz±cego", polecaj±c jednocze¶nie, aby miejsce pochówku, "jako w blisko¶ci Miasta po³o¿one, by³o przyzwoicie oparkanione". Dzia³kê na cmentarz o powierzchni 1 morgi polskiej ( 0,5598 ha ) przekaza³ jako darowiznê Konstanty Romanow.

W kolejnych dekadach teren cmentarza by³ powiêkszany. W 1937 r. przy wej¶ciu z fundacji rodziny Weksteinów wzniesiono dom przedpogrzebowy.

£owicz - Rodzina Wo³kowiczów przy nagrobku Joela Wo³kowicza, 1930 r.
Rodzina Wo³kowiczów przy nagrobku Joela Wo³kowicza, 1930 r. (zdjêcie ze zbiorów Yoela Drori)

Podczas drugiej wojny ¶wiatowej na cmentarzu Niemcy dokonywali egzekucji ¯ydów i Polaków. Ofiary grzebano w miejscu ka¼ni. Czê¶æ macew na polecenie w³adz okupacyjnych u¿yto do utwardzania dróg oraz brzegów Bzury.

W 1946 r. Zarz±d Miejski £owicza wykorzysta³ czê¶æ macew do budowy Pomnika Wdziêczno¶ci Armii Czerwonej, stoj±cego na Rynku Tadeusza Ko¶ciuszki.

W 1948 r. Centralny Komitet ¯ydów w Polsce, powo³uj±c siê na Okólnik nr 44 Ministerstwa Administracji Publicznej, wezwa³ w³adze £owicza do przewiezienia na cmentarz macew znajduj±cych siê w ró¿nych czê¶ciach miasta. Burmistrz S. Pietrzak pocz±tkowo odmówi³ zwrotu nagrobków, jednak ostatecznie, w wyniku dalszej korespondencji, na polecenie Zarz±du Miejskiego £owicza latem 1949 r. macewy przetransportowano na cmentarz.

Pierwsz± moj± czynno¶ci± w £owiczu, po wypêdzeniu Hitlera, by³o odbudowanie cmentarza ¿ydowskiego, zniszczonego doszczêtnie przez te "krwio¿ercze zwierzêta". P³yty pomnikowe wywiezione lub po³amane. Z p³askich kamieni wy³o¿ono kilometr rowu - dna i boki. Z powrotem kaza³em przewie¼æ je i wkopaæ na cmentarzu, na wolnych placach w ziemiê, gdy¿ tam, gdzie by³y pierwotnie, zosta³y tylko fundamenty oraz w ogóle nie wiadomo gdzie by³y. Uda³o mi siê wkopaæ parêset sztuk, a 36 scementowaæ, tak jak kiedy¶ sta³y. Pomniki moich dziadków zosta³y nienaruszone. Nawet kraty ¿eliwne zostawiono, pomimo ¿e z ca³ego cmentarza wywieziono ¿elazne czê¶ci.
¬ród³o: A¯IH, Zbiór pamiêtników ¯ydów Ocala³ych z Zag³ady, sygn. 302/204, Anatol Weksztajn, k. 203.

Po zakoñczeniu dzia³añ wojennych na cmentarz przenoszono zw³oki ¯ydów zamordowanych i pochowanych w okolicznych miejscowo¶ciach. 26 stycznia 1949 r. na cmentarzu z³o¿ono 45 cia³ ofiar Zag³ady. Kolejne pogrzeby mia³y miejsce w lutym 1949 r., kiedy przywieziono co najmniej kilkana¶cie innych zw³ok, m.in. Moszka Wolmana z £yszkowic i 4 niezidentyfikowanych osób, ekshumowanych z grobu we wsi Seligów; kobiety o nazwisku Brajtszajn, szewca o nazwisku Ko³tun (oboje z G³owna) i sze¶ciu niezidentyfikowanych osób, ekshumowanych z grobu na peryferiach G³owna.

Ostatnimi pochowanymi na cmentarzu byli Helena Wekstein-Krajewska (zm. w 1959 r.) oraz Anatol Wekstein (zm. w 1972 r.).

foto: Bernard Bookey

Dora¼ne prace porz±dkowe na cmentarzu by³y wykonywane m.in. na zlecenie Anatola Weksteina. W 1993 r. renowacjê obiektu sfinansowa³a Natalie Wolf. Na pocz±tku lat 90. na cmentarz wróci³y macewy z rozebranego Pomnika Wdziêczno¶ci Armii Czerwonej.

Cmentarz jest otoczony ogrodzeniem z czerwonej ceg³y i p³yt betonowych, z drewnian± dwuskrzyd³ow± bram±. Przy wej¶ciu zachowa³ siê ceglany budynek dawnego domu przedpogrzebowego, wzniesiony na planie prostok±ta o przybli¿onych wymiarach 4 x 5 m, z tablic± upamiêtniaj±ca fundatorów na frontonie. W obrêbie cmentarza znajduje siê oko³o 200 nagrobków w formie stel, obelisków, rze¼b przedstawiaj±cych pieñ z³amanego drzewa, w wiêkszo¶ci ustawionych wtórnie i niezwi±zanych z miejscem w³a¶ciwego pochówku. Zachowane nagrobki stanowi± niewielki procent ich oryginalnej liczby.

Obiekt jest wpisany do rejestru zabytków (wpis nr 875 A z 20.03.1992 r.). W wyniku restytucji mienia przedwojennych gmin ¿ydowskich w³a¶cicielem cmentarza jest Fundacja Ochrony Dziedzictwa ¯ydowskiego. Klucze do bramy cmentarza znajduj± siê w Urzêdzie Miejskim w £owiczu (Stary Rynek 1, pok. 45, tel. 46 830 91 51).

Tekst: Krzysztof Bielawski
¬ród³o:
AGAD, Centralne W³adze Wyznaniowe Królestwa Polskiego , sygn. 1713, Akta tycz±ce siê gminy ¿ydowskiej
w £owiczu w województwie mazowieckim, k. 22-41.
A¯IH, Zbiór pamiêtników ¯ydów Ocala³ych z Zag³ady, sygn. 302/204, Anatol Weksztajn, k. 203.
A¯IH, Wydzia³ Prezydium I Sekretariat Centralnego Komitetu ¯ydów w Polsce, sygn. 303/I/135,
Prezydium. Akta organizacyjne, k. 130-146.
J. Podolska, Spacerownik ¶ladami ¯ydów Ziemi £ódzkiej, £ód¼ 2010, s. 66-70.

Dane osobowe odczytane z czê¶ci zachowanych nagrobków na cmentarzu ¿ydowskim w £owiczu
Oprac. Krzysztof Bielawski, 2020.

Imiê
Imiê hebrajskie lub jidyszowe
Imiê ojca
Nazwisko
Data ¶mierci
Informacje dodatkowe
Given name
Hebrew name
Father's name
Surname
Date of death
Additional information
Ester
Cwi
09.12.1853
Odczyt daty niepewny
10.03.1856
Odczyt daty niepewny
Awraham
Icchak
03.09.1860
Data roczna niepewna
Emilia
Ester
Szlomo
Zyss (Süss)
06.10.1861
M±¿ Cwi Hirsz
Icchak
Dawid
01.11.1868
Frejda Rachel
Mosze
04.04.1871
Ruwen
Izrael
01.09.1873 (?)
Ester
Cwi
09.05.1874
Gela Rachel
Jehuda Lejb
14.04.1874
Masza
Perec
27.05.1877
Chaim
Kalonimus
01.10.1881
Rajca
Szraga Fiszel
06.04.1882
Salomea
15.11.1885
Regina
03.12.1885
Aharon
Eliezer
Margulies
03.01.1888
Dow
Jehuda
Kruszyñski
29.08.1888
Awraham
Mosze Meir
Borowski (?)
25.11.1889
Nazwisko przypuszczalne, ustalone na podstawie JRI-Poland
Izrael Jakow
Pesach
1890
Odczyt daty niepewny
Mosze Chenich
Szmuel Josef
24.10.1892
Jochewed
Chaim
Szapiro
28.11.1893
Odczyt daty dziennej niepewny
Icchak
Mosze
1893
Masza
Kruszyñska
15.01.1894
Genendel
Efraim Fiszel
Dorembus (?)
30.08.1894
Nazwisko przypuszczalne, ustalone na podstawie JRI-Poland
Sara Rajzel
Beniamin Fiszel
31.101.1894
Mindel
Rafael
22.07.1894
Odczyt daty dziennej niepewny
Josef Beer
Josef Ber
Icchak
Rosendorn
03.08.1895
Awraham
Zew Wolf
10.02.1895
Eliezer Lipa
Pimsztejn
1896
Nachman
Cwi Hirsz
24.02.1896
Meir Jechiel
Mosze Aszer
23.03.1898
Alter
Szlomo
Z³oty (?)
03.04.1900
Nazwisko na podstawie JRI-Poland
Szaul Icchak
Natanel
01.11.1903
Frajdel
Awraham Jehuda
01.11.1903
Hynda Rywka
Hinda Riwka
Jehuda
Rosendorn
15.07.1905
Nazwisko panieñskie: Szlachter. M±¿: Josef Dow
Cwi
Izrael Pinkas
Buksztejn
08.02.1905
¯y³ 3 lata
Jeszua (?)
Natan
Birencwejg
26.02.1906
Lea
Eli
25.12.1906
Mechel
Jehuda
10.02.1907
Uczeñ jesziwy
Chana Lea
Aharon
13.12.1909
Ojciec kohen
Rojza
Awraham
18.10.1909
Mirel
Menachem
Wekstein
14.07.1910
M±¿ Jakow Aszer (?)
Hudes
Dawid
05.02.1912
Szaul Nosen
Azriel Cwi
18.07.1912
Heniek
Hirsz
Jakow
Bem
06.12.1914
Rachel Lea
Becalel
29.05.1914
Mordechaj Efraim
Dawid Cwi
31.07.1914
Odczyt daty dziennej niepewny
Chawa
Jakow
18.05.1915
Izrael Jakow
Meir
[...] adar 5676 (?)
Awraham
Domanowicz
06.09.1916 (?)
Z Kutna
Rachel
Lejb Wolf
01.05.1917
Josef
Izrael
Frydman
09.01.1917
Jakow Icchak
Isachar Dow
22.01.1917
Lea Necha
Lea Necha
Josef Dow
Jakubowska
12.05.1918
Nazwisko panieñskie: Rozendorn. ¯y³a 57 lat.
Leon
Lejb
Szalom Dawid
Jakubowski
04.10.1918
¯y³ 23 lata
J.
Icchak
Icchak
Toruñczyk
05.09.1918
Szloma Asz[er]
Fiszel
16.03.1918 (?)
Miriam
Jechiel Alter
19.04.1918
Ojciec lewita
Tema
Jakow [...]
Kalmanowicz (?)
26.12.1918
Masza Brejna
Sz[...]
10.07.1921
Odczyt daty niepewny
Icek Dawid
Icchak Dawid
Naftali Hirsz
Miedziñski
02.12.1934
¯y³ 42 lata
Awraham Jakow
Szlomo Zelman
01.03.1934
¯y³ 75 lat
Abram
Josek
Leszczyñski
[..].02.1940
Urodzony w £owiczu, zmar³ w Warszawie
Chana Hinda
Pera
27.012.1943
Nazwisko panieñskie: Konopnicka. Zabita przez Niemców w wieku 47 lat.
Aron
Fiszman
09.09.1944
Zabity przez Niemców
Helena
Wekstein Krajewska
10.06.1959
¯y³a 85 lat
Anatol
Wekstein
1972
¯y³ 100 lat
Szoel
Natan
Nagrobek symboliczny
Fraida
Nazwisko panieñskie: Amszczonowska
Rywka Ma³ka
Amszczonowska
Nagrobek symboliczny
[...]ys³aw
[...]³awski
Wekstein
Mordechaj
Szraga
Zmar³ 13 adar [...]
Jakow Mosze
Icchak
Jehuda
Szmuel
Dawid
Julian
Wekstein
Urodzony 01.07.1850, zmar³ 14 kislew 56[...]
Szloma
Nachum Zew
Stern
Rze¼nik rytualny i kontroler miêsa, ziêæ cadyka Nachuma Zewa Bornsztejna
Josef
Szlomo Jehuda
Bender
Sara Fejga
Naselewicz
M±¿ Zelman
Rywka
Naftali (?)
Aharon
Macewa u¿yta do budowy Pomnika Wdziêczno¶ci Armii Czerwonej
Efroim Baruch
Izrael Zew
Chaskiel Icek (?)
Jechezkiel Icchak
Awraham
Ejzenberg (?)
Nazwisko przypuszczalne, ustalone na podstawie JRI-Poland
Szejndel
Josef Awraham
Chaim
Awraham
Dzik
Zmar³ w miesi±cu adar
Nechemia
Icchak Lejb
Szames
Eleazar
Chaim
Szapiro
Baruch Bendet
Awraham [...]
Zmar³ 19 aw [...]
Mosze
Jedydia
Bencion
Lejbisz
Kohen
Sara Krejndel
Cwi
Zmar³a podczas Szabatu. Ojciec lewita.
Rachel
Mordechaj
Dawid Hirsz
Szlomo Lejb
Zmar³ 22 elul 56[...]
Miraim Hinda
Zisa Blima
Szejndel Dwora (?)
Zmar³a 24 kislew [...]
Bejla [...]
Jehuda
Menachem Mendel
Meir Jechiel
Awraham Aba
Jehuda Lejbisz
Mendel
Jehoszua Menachem
Cwi Zew
Grynblat
Zmar³ 27 elul [...]
Rywka
Josef
Ojciec rzezak rytualny i kontroler koszerno¶ci miêsa
Jechezkiel
Prywer (?)
Fejga Sara
Issachar
Icze
Bencion
Jakow
Ojciec rzezak rytualny i kontroler koszerno¶ci miêsa
Rachil
Awraham
Chawa
Eliakim Gecel
Chaim Szalom
Mosze Dow
Lewita
Szloma Zalman
Efraim
Adel Ester
Awraham [...]
Menachem Mendel
Krasa
Icchak Jakow
Cmentarz ¿ydowski w £owiczu w obiektywie Zbigniewa Nowaka
£owicz - kirkut macewy na cmentarzu ¿ydowskim w £owiczu
nagrobek na cmentarzu ¿ydowskim w £owiczu macewa z jeleniami ¶wiece na macewie
£owicz - macewy kirkut w £owiczu cmentarz ¿ydowski w £owiczu
Poszukujemy wszelkich informacji o tym cmentarzu: jego historii, wygl±dzie przed wojn± i po jej zakoñczeniu, procesie dewastacji, nagrobkach znajduj±cych siê poza cmentarzem.
Korespondentom gwarantujemy dyskrecjê.
Teksty i zdjêcia s± chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materia³ów mo¿liwe wy³±cznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji.
strona główna cmentarze warto wiedzieæ księga gości napisz do nas