Cmentarz żydowski w Lubaczowie znajduje się przy ul. Kościuszki i zajmuje działkę o nieregularnym kształcie i powierzchni około 0,3 ha (przed wojną - ok. 0,71 ha). Teren cmentarza opada w kierunku południowym.

Dokładna data założenia cmentarza nie jest znana. Przypuszczalnie nastąpiło to w początkach XVIII w., wraz z założeniem w Lubaczowie gminy żydowskiej.

Obszar cmentarz był stopniowo powiększany. W 1854 r. jego powierzchnia wynosiła ok. 0,46 ha i ostatecznie osiągnęła około 0,71 ha. W pierwszej połowie XIX w. na działce sąsiadującej od strony wschodniej urządzono cmentarz chrześcijański.

W 1930 r. cmentarz ogrodzono betonowym murem z zadaszoną, ozdobną bramą. Prace zostały sfinansowane z funduszy przekazanych przez zamieszkałego w Stanach Zjednoczonych, a pochodzącego z Lubaczowa Josefa Hirsza Reinfelda.

Nie wiadomo czy w obrębie lub bezpośrednim sąsiedztwie cmentarza znajdował się dom przedpogrzebowy. Niezidentyfikowany budynek jest zaznaczony na XIX-wiecznym planie, jednak najstarsi mieszkańcy miasta nie przypominają sobie istnienia takiego obiektu w okresie międzywojennym.

Podczas drugiej wojny światowej na cmentarzu Niemcy dokonywali egzekucji. W materiałach źródłowych pojawiają się rozbieżne liczby ofiar - od około 450 do około 2000 osób. Ciała rozstrzelanych podczas masowej egzekucji w styczniu 1943 r. wywieziono w rejon wsi Dachnów i pogrzebano w rowach przeciwczołgowych. Według relacji mieszkańców, część zwłok pochowano w miejscu kaźni.

Obiekt przetrwał wojnę w stosunkowo dobrym stanie. W latach PRL pewna część macew została skradziona, jednak nie doszło do tak dużych zniszczeń, jak na wielu innych cmentarzach żydowskich. Nieużytkowany cmentarz stopniowo zarastał dziką roślinnością, był zaśmiecany; przechodnie i pasażerowie oczekujący na pobliskim przystanku autobusowym załatwiali pomiędzy nagrobkami potrzeby fizjologiczne.

W latach 50-tych w południowej części nekropolii urządzono strzelnicę, użytkowaną przez sekcję strzelecką Liceum Ogólnokształcącego im. T. Kościuszki. W tym czasie szkoła oraz Prezydium Powiatowej Rady Narodowej podejmowały starania na rzecz przejęcia fragmentu cmentarza z przeznaczeniem na park szkolny.

W połowie lat 80-tych władze miasta przekazały ponad połowę terenu cmentarza żydowskiego na potrzeby sąsiedniego cmentarza komunalnego. Po przejęciu rozebrano oryginalny mur, zabezpieczający cmentarz żydowski od południa i wschodu. Od strony wschodniej wytyczono alejkę, prowadzącą od ul. Kościuszki do domu pogrzebowego na cmentarzu komunalnym. Oba cmentarze rozdzielono ogrodzeniem z siatki.

W 1989 r. z inicjatywy rodziny rabina Arthura Hertzberga z Nowego Jorku na cmentarzu przeprowadzono prace restauracyjne, obejmujące m. in. naprawę muru i bramy.

W 1990 r. cmentarz wpisano do rejestru zabytków.

Od kilkunastu lat cmentarzem opiekują się lokalni społecznicy, związani ze Stowarzyszeniem Na Rzecz Odnowy Zabytków Kultury Żydowskiej W Powiecie Lubaczowskim oraz Oleszycką Grupą Eksploracji Powiatu Lubaczowskiego. Wsparcie okazały także inne osoby, między innymi burmistrz Lubaczowa Maria Magoń. W ramach prac wycinana jest roślinność i prowadzone prace porządkowe.

Cmentarz w Lubaczowie stał się przedmiotem badań naukowych, prowadzonych między innymi przez studentów muzeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, studentów Uniwersytetu Wrocławskiego pod kierunkiem prof. J. Woronczaka. Cmentarz badali także Paweł Sygowski z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i Andrzej Trzciński z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Efektem ich zaangażowania jest kompleksowe opracowanie Żydzi lubaczowscy i ich cmentarz, opublikowane w 1998 r. na łamach "Rocznika Lubaczowskiego".

Obecnie cmentarz zajmuje działkę geodezyjną o numerze 3664/1 o nieregularnym kształcie i powierzchni 3856 m kw. Od strony północnej i zachodniej zachował się oryginalny, przedwojenny mur. Od strony ul. Kościuszki znajduje się brama z wewnętrznym zadaszaniem, a w północno-zachodnim narożniku cmentarza żelazna furtka. Od strony wschodniej i południowej cmentarz ogrodzony jest metalową siatką, oddzielającą go od cmentarza komunalnego.

Do dziś w obrębie cmentarza zachowało się ponad 2000 macew, z których najstarsza upamiętnia Itę córkę Jakowa, zmarłą 6 nisan 5488 r. (16 marca 1728 r.). Największa koncentracja nagrobków występuje w części zachodniej. Większość nagrobków to stele w formie pionowego prostokąta, często zakończonych łukiem półkolistym.

Właścicielem cmentarza jest Urząd Miasta Lubaczów.

Wiele informacji na temat społeczności żydowskiej w w Lubaczowie znajdziesz na poniższych witrynach:
THE JEWISH CEMETERY IN LUBACZÓW
DZIEJE I KULTURA LUDNOŚCI ŻYDOWSKIEJ W LUBACZOWIE * REMEMBERING THE JEWS OF LUBACZOW
Kliknij tu, by obejrzeć film video nakręcony na cmentarzu w Lubaczowie

tekst: Krzysztof Bielawski