Cmentarz żydowski w Nowym Żmigrodzie znajduje w północno-wschodniej części miejscowości, po wschodniej stronie ul. Jasielskiej, około 1 km od rynku.

Cmentarz zajmuje działkę w kształcie zbliżonym do wydłużonego prostokąta, o przybliżonych wymiarach 60 x 310 m i powierzchni około 1850 m kw. Nekropolia leży na zboczu wzniesienia, łagodnie opadającego w kierunku północno-wschodnim.

Dokładna data założenia cmentarza nie jest znana. Według różnych źródeł nastąpiło to na przełomie XVI i XVII w., w okresie kształtowania się struktur gminy wyznaniowej żydowskiej w Nowym Żmigrodzie.

Na przestrzeni dziejów było to miejsce pochówków zmarłych nie tylko z Nowego Żmigrodu, ale także z innych miejscowości, między innymi z Dębowca, Gorlic, Jasła i Osieka. Można zakładać, że w okresie istnienia cmentarza spoczęło na nim co najmniej kilka tysięcy osób.

Wiadomo, że przed 1939 r. ogrodzenie składało się z muru z kamienia oraz muru z betonu. Od strony południowo-wschodniej dostęp do cmentarza zabezpieczał ciek wodny i skarpa. Przy wejściu znajdował się drewniany dom przedpogrzebowy. Uprzednio wzmiankowany strumień zapewniał wodę do rytualnych ablucji. Powierzchnia cmentarza była sukcesywnie powiększana, o czym świadczą relikty betonowego muru.

W latach Zagłady cmentarz stał się sceną egzekucji. Tu również grzebano ciała ofiar. Opracowany przez Główną Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945 podaje kilka takich zdarzeń:
- w 1941 r. żandarmi rozstrzelali na cmentarzu 10 ułomnych Żydów,
- w 1942 r. na cmentarzu pochowano kilkadziesiąt osób narodowości żydowskiej, rozstrzelanych w Nowym Żmigrodzie,
- zimą 1942 r. funkcjonariusze gestapo rozstrzelali na cmentarzu 16 osób narodowości żydowskiej przywiezionych z miejscowego więzienia. Wśród rozstrzelanych było 13 dzieci, 2 kobiety i 1 mężczyzna,
- 25 kwietnia 1943 r. gestapowcy rozstrzelali przy cmentarzu 16 osób: 14 Rosjan i 2 Żydów. Zwłoki pogrzebano we wspólnym grobie obok cmentarza
- w 1943 r. Niemcy rozstrzelali na cmentarzu trzy osoby narodowości romskiej, między innymi Serafina Siwaka. Ciała pochowano w miejscu kaźni.

W czasie wojny Niemcy częściowo zdewastowali cmentarz. Proces niszczenia był kontynuowany także w kolejnych dekadach . Niektórzy mieszkańcy Nowego Żmigrodu i okolicznych wsi wykorzystywali nagrobki jako materiał budowlany. Opuszczony cmentarz był zaśmiecany i stopniowo zarastał. W latach 60-tych ostatecznie rozpadł się dom przedpogrzebowy.

W 1955 r. na cmentarzu pochowano Pinkasa Wohlmuta - mieszkańca Nowego Żmigrodu, zmarłego w dn. 22 czerwca 1955 r. Był to ostatni znany pogrzeb na tym cmentarzu.

Od 2008 r. zaniedbanym, zaśmieconym i porośniętym dziką roślinnością cmentarzem opiekuje się Towarzystwo Miłośników Nowego Żmigrodu, prowadzone przez Jerzego Dębca . Od tego czasu obiekt jest cyklicznie porządkowany, wycinana jest roślinność, wycinane są niektóre drzewa, wywożone śmieci. W pracach pomagali m. in. strażacy z Państwowej Straży Pożarnej z Jasła i uczniowie szkoły średniej z Bet Szemesz w Izraelu. Dzięki staraniom członków Towarzystwa, od strony ul. Jasielskiej ustawiono tablice informacyjne, a w 2012 r. pomnik na zbiorowej mogile ofiar Zagłady. W jego uroczystym odsłonięciu uczestniczyli przedstawiciele lokalnych władz, duchowieństwa i organizacji żydowskich. W odpowiedzi na apel Towarzystwa, na cmentarz wróciło kilkanaście macew, znajdujących się na prywatnych posesjach. W planach jest renowacja ogrodzenia.

W 2014 r. Katarzyna Dudek - absolwentka Instytutu Judaistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego i doktorantka Wydziału Socjologiczno-Historycznego Uniwersytetu Rzeszowskiego, wykonała dokumentację 285 nagrobków w południowo-wschodniej części cmentarza.

Cmentarz składa się z 2 działek geodezyjnych o numerach 347 i 348. Granice są w znacznej mierze czytelne dzięki reliktom ogrodzenia oraz ziemnemu obwałowaniu, a także ciekowi wodnemu. Teren porośnięty jest trawą oraz drzewami liściastymi: dębami, jesionami, wierzbami i lipami.

W obrębie nekropolii według szacunkowych danych przetrwało około 1000 nagrobków w różnym stanie zachowania. Wyraźny jest podział na starą (od zachodu) i nową (od wschodu) część cmentarza. Największa koncentracja macew występuje w środkowych sektorach, gdzie zachowała się pewna liczba nagrobków z XVIII w. Najstarszy z nich datowany jest na 1742 r. Większość wykonana jest z piaskowca drobnoziarnistego. W najnowszej części cmentarza można znaleźć też macewy z betonu oraz betonowe obramienia grobów. Tu również znajdują się nagrobki wystawione po wojnie: Chaima Isaaka Citronenbauma, Pinkasa Wohlmuta i pomnik na zbiorowej mogile. Dominują typowe stele w kształcie prostokąta, zamknięte łukami lub trójkątnie. W naczółkach części macew wyryto płaskorzeźbione symbole, charakterystyczne dla sztuki sepulkralnej Żydów aszkenazyjskich, między innymi: dłonie w geście błogosławienia, świeczniki, dzbany, korony, ptaki (m. in. orzeł), lwy. Zdobienia macew zawierają także motywy architektoniczne i roślinne, obramiające pola epitafijne i symbole w zwieńczeniach. Na podstawie niepełnego materiału ikonograficznego można stwierdzić, że praktycznie wszystkie inskrypcje - poza powojennymi - wykonano w języku hebrajskim.

Istotnym problemem jest jakość wykorzystywanego do wykonania nagrobków lokalnego piaskowca, który wskutek oddziaływania czynników atmosferycznych rozwarstwia się i pęka. Pożądane byłoby wykonanie pełnej i profesjonalnej inwentaryzacji zachowanych macew.

W dn. 23 listopada 1990 r. cmentarz został wpisany do rejestru zabytków pod numerem  A-1088.

Na mocy ustawy o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej prawnym właścicielem cmentarza jest Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego.

Ze względu na walory historyczne i krajobrazowe, obiekt należy do najciekawszych cmentarzy żydowskich województwa podkarpackiego.

tekst: Krzysztof Bielawski
Bibliografia: A. Potocki, Żydzi w Podkarpackiem, Rzeszów 2004.
Polecamy odwiedzenie stron:
Wirtualny Sztetl
Żmigród - a shtetl in Galicia
Towarzystwo Miłośników Nowego Żmigrodu
Witryna Jerzego Idzika

Powyższy tekst został udostępniony portalowi Wirtualny Sztetl.