Rabin Szymon Huberband w swym opracowaniu Zagłada bóżnic, bethamidraszy i cmentarzy tak pisał o cmentarzu w Suwałkach: "Znajdował się na nim grób reb Ajzyka Chawera, na szczycie którego zawsze płonął wieczny ogień. Były tu także miejsca spoczynku rabina Benjamina Magentsy; rabina Mojsze Becalela Lurii, autora księgi Nehor Szeraga i Kowa Jehoszua ; rabina Jechiela Hellera oraz innych znakomitości".

Cmentarz uległ daleko posuniętym zniszczeniom w okresie drugiej wojny światowej oraz w kolejnych dekadach. Część macew na rozkaz Niemców wykorzystano do budowy basenu oraz utwardzania ulic. W latach 50-tych na cmentarzu odbywały się targi koni, jego teren służył jako pastwisko.

O zabezpieczenie cmentarza zabiegały organizacje żydowskie, m.in. Miejski Komitet Żydowski w Suwałkach oraz Żydowska Kongregacja Wyznaniowa w Białymstoku.

W 1949 r. Centralny Komitet Żydów w Polsce zaproponował, aby cmentarz uporządkowało i otoczyło stałą opieką miasto Suwałki. Miała to być rekompensata za zajęcie nieruchomości przy ul. Szkolnej 21 w Suwałkach i przeznaczenie jej dla potrzeb Publicznej Szkoły Średniej Zawodowej. Wniosek został odrzucony przez Okręgowy Urząd Likwidacyjny w Białymstoku.

W 1955 r. Jakub Kramarski z Suwałk zwrócił się do Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Suwałkach z podaniem: "Niniejszym w imieniu Żydowskiej Kongregacji Wyznaniowej w Białymstoku, na podstawie upoważnienia z dnia 1 czerwca 1953 roku, proszę uprzejmie Prezydium MRN o udzielenie zezwolenia na prawo wycięcia rosnących drzew na cmentarzu żydowskim w Suwałkach i obrócenie tego drzewa na ogrodzenie cmentarza. Prośbę motywuję tym, że cmentarz żydowski jest zniszczony przez krowy i konie tam pasące się, że nawet ludność miejscowa zrobiła sobie drogę przejściową i w ten sposób wspomniany cmentarz stał się miejscem nie spoczynku zmarłych, lecz miejscem paszenia bydła i koni oraz przechodu ludności. Zaznaczam, że tutejsza gmina żydowska nie posiada żadnych kredytów na kupno materiału na ogrodzenie cmentarza i dlatego stało się koniecznością wycięcie rosnących na tym cmentarzu drzew i ich obrócenie na ogrodzenie".

Pod koniec lat 70. z inicjatywy rabina Dawida Lifszyca Żydzi suwalscy w diasporze rozpoczęli starania o ogrodzenie i uporządkowanie cmentarza. W działania zaangażowali się m.in. Simon Savitt-Zavozhnitzky i Natan Adelson. Z różnych względów - m.in. w związku ze stanem wojennym - projekt udało się doprowadzić do końca dopiero w 1985 r. Cmentarz został ogrodzony. Część odzyskanych nagrobków przytwierdzono do muru wzniesionego na osi bramy, inne umocowano w poziomej, betonowej wylewce. Ufundowano także pomnik poświęcony rabinom z Suwałk.

Główne wejście na cmentarz znajduje się od strony ul. Zarzecze, dodatkowe (stale otwarte) - w południowo-zachodnim narożniku, przy zakładzie kamieniarskim. Klucz do głównej bramy udostępnia portiernia Urzędu Miasta w Suwałkach przy ul. Mickiewicza 1.

Na wprost bramy, ok. 15 m od wejścia, stoi pomnik z tablicą z napisem: "Beit olam. Cmentarz żydowski zniszczony przez hitlerowców w roku 1940-1945. Suwałki".

Na osi bramy urządzono lapidarium w postaci muru o długości ok. 20 m, do którego z obu stron przytwierdzono zachowane i odzyskane macewy.

Około 50 m za murem znajduje się powojenny pomnik z uszkodzoną tablicą upamiętniającą suwalskich rabinów: Awrahama Abele syna Mordechaja, Awrahama Abele syna Barucha, Icchaka Ajzyka syna Jakowa, Jehudy [...].

W dwóch miejscach w centralnej części cmentarza złożono zachowane nagrobki oraz ich fragmenty.

W południowo-wschodnim narożniku cmentarza znajduje się kilka grobów:
•  Mendla Gotliba, zm. 1 kwietnia 1967 r.,
•  Henocha syna Meira Trockiego, zm. w 1935 r. Na jego obelisku upamiętniono symbolicznie także ofiary Zagłady: Dorę z Trockich Frydman, Różę z Trockich Pachocką, Henryka i Bolesława Pachockich,
•  Bernarda Trockiego, zm. 9 listopada 1966 r.;
•  rodzinny grób Lejba Hirsza Arie Cwi syna Gedalii Goldrynga, zm. 16 kwietnia 1930 r.; jego żony Gołdy Jehudit córki Eliezera Goldryng, zm. 3 września 1932 r.

W południowo-zachodniej części cmentarza powstała kwatera powojenna. Pochowani są w niej m.in.:
•  Szaja Kierszkowski, zm. 4 września 1952 r.
•  Bella córka Szmuela Adelson, z d. Smolińska, zm. 16 marca 1963 r.
•  Anna Chaja córka Pereca Solnicka, zm. 31 maja 1976 r.,
•  Doba Michla córka Pereca Sejneńska z d. Solnicka, zm. 4 czerwca 1986 r.,
•  Natan Mojżesz Adelson, zm. 17 grudnia 2010 r.
•  Daniela Adelson, zm. 9 marca 2012 r.

W różnych sektorach cmentarza zachowało kilkanaście stojących in situ nagrobków, m.in. Awiwit Raszel córki Dawida Lifszyca, zm. 10 listopada 1939 r. oraz Chany Chaji córki Izraela, żony Rafaela Lubawskiej, zm. 8 maja 1936 roku.

Teren jest porośnięty trawą, w centralnej i wschodniej części rzadkim starodrzewem sosnowym. Cmentarz jest stosunkowo dobrze utrzymany. W ostatnich latach na cmentarzu doszło do kilku aktów wandalizmu.

tekst: K. Bielawski
Więcej informacji o historii Żydów w Suwałkach znajdziesz w serwisie Shtetlinks