Kliknij, aby dodać stronę do ulubionych
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas
WŁOCŁAWEK
Dział o cmentarzu we Włocławku
powstał dzięki wsparciu udzielonemu przez
San Francisco Bay Area Jewish Genealogical Society

Pierwszy cmentarz żydowski we Włocławku założony został w 1830 roku przy obecnej ul. Nowomiejskiej. Do czasu jego powstania, włocławscy Żydzi byli grzebani w Brześciu Kujawskim.

W latach drugiej wojny światowej cmentarz znalazł się na terenie getta. Jak podaje Aneta Baranowska w książce "Żydzi włocławscy i ich zagłada", w istniejącym tu domu przedpogrzebowym zorganizowany przez Jakuba Tigera i Szmula Zigera zespół aktorów wystawiał sztuki teatralne. Wykorzystanie beit tahary jako sali teatralnej wywołało sprzeciw ze strony ortodoksji. W tym samym czasie na cmentarzu spotykali się konspiratorzy z żydowskich organizacji politycznych. Pod koniec 1941 r. na rozkaz niemieckich władz okupacyjnych cmentarz został zniszczony. Większość pomników została wyrwana z ziemi i wykorzystana do różnych prac. Nagrobki z marmuru wywożono.

Przybliżone granice cmentarza żydowskiego we Włocławku. Opracowano na podstawie zestawienia planów z 1939 r., 1943 r. oraz mapy satelitarnej Google.

Przybliżone granice cmentarza żydowskiego we Włocławku.
Opracowano na podstawie zestawienia planów z 1939 r., 1943 r. oraz mapy satelitarnej Google.

Z dawnej powierzchni 2,5 ha wydzielono działkę o powierzchni ok. 650 metrów kwadratowych. W latach 1946-50 pochowano w tym miejscu cztery osoby. W 1953 r. Rada Miejska wystąpiła z wnioskiem o likwidację cmentarza, przeniesienie ekshumowanych zwłok na cmentarz komunalny i przeznaczenie działki cmentarnej pod budowę szkoły. W Dziale Dokumentacji Zabytków Żydowskiego Instytutu Historycznego zachował się list z opisem powojennej historii tej nekropolii, przysłany w 1986 roku przez pochodzącego z Włocławka Romana Rojewskiego: "Jeszcze do połowy lat sześćdziesiątych na terenie cmentarza i w jego najbliższym otoczeniu walały się porozrzucane fragmenty nagrobków oraz całe płyty piaskowcowe i marmurowe, z czytelnymi napisami w języku polskim, hebrajskim i jidysz. Płyty te padały łupem złodziei, niestety - mówiło się o tym wówczas - także rzemieślników-kamieniarzy, którzy wykorzystywali je jako budulec do nowych grobowców. Mniejsze płyty piaskowcowe miejscowa ludność łupała na osełki do noży. Wkrótce potem znikło wszystko, a na byłym cmentarzu pobudowano zespół szkół zawodowych. Dziś na ziemi kryjącej ludzkie prochy, młodzież uczy się, pracuje w warsztatach, gra w piłkę".

zniszczone nagrobki
Cmentarz żydowski we Włocławku w latach powojennych
(foto: A. Rutkowski, Żydowski Instytut Historyczny)
W 2001 r. na placu przed szkołą wzniesiono stylizowany na macewę pomnik z napisem: "Na tym terenie Niemcy stworzyli getto, z którego w 1942 roku deportowano obywateli polskich narodowości żydowskiej do obozów zagłady". Uroczyste odsłonięcie pomnika odbyło się 15 czerwca 2001 r. W ceremonii zorganizowanej przez władze miasta wzięli udział pochodzący z Włocławka Żydzi, mieszkańcy miasta, przedstawiciele ambasady Izraela oraz członkowie Rady Komitetu Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Tablicę odsłonili Benjamin Majerczak z ziomkostwa włocławskich Żydów oraz prezydent miasta Stanisław Wawrzonkoski.
Pomnik na terenie cmentarza żydowskiego we Włocławku - foto: Mirosława Stojak

W 1954 r., po zamknięciu cmentarza żydowskiego przy ul. Nowomiejskiej, na cmentarzu komunalnym we Włocławku przy ul. Chopina utworzono wydzieloną kwaterą żydowską, noszącą obecnie numer 114.

Kwatera o przybliżonych wymiarach 17 x 20 znajduje się w pobliżu głównej bramy, w bezpośrednim sąsiedztwie siedziby administracji cmentarza. Posiada dwa wejścia: od strony budynku administracji i bezpośrednio od strony ul. Chopina. Kwatera otoczona jest murem, z zamykaną furtką.

W obrębie kwatery znajduje się kilkadziesiąt grobów i nagrobków w różnym stanie zachowania. W narożniku złożono fragmenty nagrobków ze zniszczonego cmentarza przy ul. Nowomiejskiej, m.in. Izaaka Żychlińskiego (zm. 20.02.1931 r.), Sary Rozy Makaronowskiej (zm. 06.09.1908 r. ), Borisa Perlitscha (zm. 27.06.1930 r.) i Mordechaja Szenfelda (zm. 15.01.1929 r.).

Formy nagrobków oraz treść epitafiów są odzwierciedleniem zmian zachodzących w powojennej społeczności włocławskich Żydów, którzy żyli w otoczeniu chrześcijan i korzystali z usług nieżydowskich kamieniarzy.

Większość nagrobków ma formę skrzyniową, z poziomą lub pionową tablicą epitafijną lub obeliskiem. Jako materiał do ich wykonania stosowano m.in. czarny granit, marmur, beton, lastryko.

Inskrypcje sporządzane są w językach polskim, hebrajskim i jidysz, często w połączeniu słów z wyżej wymienionych języków. Wyraźna jest dominacja języka polskiego, a nawiązaniem do tradycji są hebrajskie litery pe nun , stanowiące abrewiaturę skrótu "Po nikbar" (hebr. "Tu pochowany").

W odróżnieniu od tradycyjnych, rozbudowanych epitafiów, inskrypcje są krótkie, najczęściej ograniczone do imienia i nazwiska zmarłego, dat urodzenia i zgonu, wieku, sporadycznie imion rodziców, miejsca urodzenia, informacji o wykształceniu i działalności społecznej zmarłego, informacji o fundatorach nagrobka.

Ze zdobień charakterystycznych dla żydowskiej sztuki sepulkralnej występują jedynie Gwiazdy Dawida. Stosunkowo często na nagrobkach umieszczano fotografie zmarłych.

Przy murze znajduje się grób, w którym pochowano ekshumowane szczątki niezidentyfikowanych osób zamordowanych w getcie oraz kości zebrane na terenie zniszczonego cmentarza przy ul. Nowomiejskiej.

7 września 2017 r. w kwaterze pochowano kości ekshumowane z cmentarza żydowskiego w Dobrzyniu nad Wisłą.

Spis nagrobków z kwatery 114. Stan z 2016 r. Opracował: Krzysztof Bielawski
Lp
Imię:
Nazwisko:
Imię ojca:
Data zgonu:
Informacje dodatkowe:
1 Samuel Zieliński Abraham 19.01.2014 ur. 17.04.2009, matka Ester
2 Fajwel Sztejn   08.05.1974 ur. 07.02.1896
3 Pola Sztejn   09.08.1975 ur. 04.09.1893
4 Rachmil Strażyński Mendel 18.12.1972 ur. 05.08.1908
5 Genowefa Szejnwald   06.09.1981 Gitel Mania, z d. Łęczycka, zm. w wieku 61 lat
6 Dawid Szejnwald   06.08.1989 zm. w wieku 77 lat
7 Szmul Czarny   09.10.1982 zm. w wieku 74 lat
8 Izrael Kandelszajn   25.09.1980 zm. w wieku 81 lat
9 Abe vel Adam Kandelszajn 22.04.2008 ur. 11.12.1915
10 Salamon Jesion   22.05.1979 ur. 05.07.1907
11 Józef Nasielski   22.02.1979 zm. w wieku 60 lat
12 Mojżesz Awensztern   25.02.1977 zm. w wieku 59 lat
13 Wolf Parnes   21.10.1974 ur. 28.02.1907
14 Adolf Józef Poznański   06.11.1967 zm. w wieku 81, lat, działacz społeczny, doktor medycyny
15 Frymeta Rajczyk   25.05.2004 ur. 26.06.1914
16 Dawid Rajczyk   05.06.1980 ur. 03.02.1909
17 Izrael Kowalski   20.06.1966 ur. 17.10.1904
18 Ruchla Kowalska   21.12.1985 zm. w wieku 68 lat
19 Ezre Wajnsfelner Meir 28.01.1965 ur. 13.06.1895
20 Towa (?) Hecht   07.05.1975 ur. 10.05.1902, w bazie cmentarza imię Tamba (?)
21 Alter Minc 25.01.1966 zm. w wieku 62 lat
22 Wolf Hecht   28.01.1958 ur. 22.12.1899
23   Abramowicz   12.12.1954  
24 Lerer Adam   10.11.1954 ur. 13.07.1954
25 Tojwa Sara Frankenstein Sabataj mąż Mosze Cwi
26 Janusz Kluska   21.06.1954 ur. 13.01.1946, zmarł śmiercią tragiczną
27 Zbiorowy grób niezidentyfikowanych osób zamordowanych w getcie oraz ekshumowanych ze starego cmentarza żydowskiego
28 Klara Dobrzyńska   15.05.1949 ur. 25.02.1916 w Talnie
29 Stanisław Przedborski   24.01.1951 zm. w wieku 49 lat
30 Abram Szwarckopf   28.01.1964  
31 Riwen Kowalski 07.06.1950 ur. 26.05.1950
32 Salomon Kowalski   06.05.1951 ur. 07.04.1951
33 Izaak Żychliński   20.02.1931 zm. w wieku 76 lat
34 Sara Roza Makaronowska Joel 06.09.1908  
35 Boris Perlitsch Aharon 27.06.1930 imiona hebrajskie: Baruch Eliezer
36 Herman        
37 Mordechaj Szenfeld Awraham 15.01.1929  

Kwatera 114 jest zapełniona w około 25% i wciąż użytkowana. Stanowi jedyny czynny cmentarz żydowski na terenie województwa kujawsko-pomorskiego. Kwatera jest cyklicznie porządkowana. Wskazana byłaby konserwacja wybranych nagrobków. Klucze do furtki kwatery udostępnia administracja cmentarza w dni robocze.


tekst: Krzysztof Bielawski
Więcej informacji o historii Żydów we Włocławku znajdziesz w wydanym w 2001 roku opracowaniu "Byli wśród nas. Żydzi we Włocławku oraz na Kujawach Wschodnich i w Ziemi Dobrzyńskiej" oraz na stronie internetowej www.zydzi.wloclawek.pl

Włocławek - cmentarz żydowski
Żydowskie groby we Włoclawku
Włocławek -groby na  cmentarzu żydowskim
kwatera żydowska na cmentarzu komunalnym
foto: Maciej Śmieszny
foto: Maciej Śmieszny
foto: Maciej Śmieszny
foto: Maciej Śmieszny
Włocławek - nagrobek w kwaterze żydowskiej na cmentarzu komunalnym
Włocławek - nagrobek w kwaterze żydowskiej na cmentarzu komunalnym
Włocławek - nagrobek w kwaterze żydowskiej na cmentarzu komunalnym
Włocławek - nagrobek w kwaterze żydowskiej na cmentarzu komunalnym
foto: Krzysztof Bielawski
foto: Krzysztof Bielawski
foto: Krzysztof Bielawski
foto: Krzysztof Bielawski
Włocławek - nagrobek w kwaterze żydowskiej na cmentarzu komunalnym
Włocławek - nagrobek w kwaterze żydowskiej na cmentarzu komunalnym
Włocławek - nagrobek w kwaterze żydowskiej na cmentarzu komunalnym
Włocławek - nagrobek w kwaterze żydowskiej na cmentarzu komunalnym
foto: Krzysztof Bielawski
foto: Krzysztof Bielawski
foto: Krzysztof Bielawski
foto: Krzysztof Bielawski
Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach z Włocławka i ich nekropolii.
Czekamy też na relacje osób, które pamiętają ten cmentarz z okresu przed II wojną światową.
Teksty i zdjęcia są chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji.
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas